خانواده واحد کوچکی از یک جامعه است که افراد از کودکی با فرآیند جامعه پذیری در ابعاد مختلف از جمله هنجارها و ارزش ها آشنا می شوند و بین این دو رابطه مستقیمی وجود دارد.
به طوری که ریشه بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی را می توان در فضای تعاملی افراد در خانواده جستجو کرد ...«والذی خبث لا یخرج الا نکدا؛ زمین خشک ناپاک جز گیاه اندک و کم ثمر نرویاند.
خداوند در این آیه شریفه انسان را به گیاه و محیط زندگی او را به زمین تشبیه کرده است. از این آیه می توان چنین استفاده کرد که محیط، اثر زیادی در شکل گیری شخصیت افراد دارد به طوری که هر چه محیط و بستر زندگی افراد آلوده و ناپاک باشد، ثمره آن نیز چیزی جز پلیدی و ناپاکی نخواهد بود. در آموزه های دینی برای مصون نگاهداشتن خانواده ها از کجروی ها و پلیدی ها، راهکارهای مختلفی ارائه شده که از مهم ترین آنها عفاف است و در این زمینه عوامل تهدیدکننده و تقویت کننده عفاف بیان شده است که ما در این مقاله کوتاه، ابتدا به بیان تعریف مختصری از عفاف و به دنبال آن عوامل تهدید کننده و زمینه ساز عفاف می پردازیم:
مفهوم عفاف ،عفاف عبارت است از خودداری از کار زشت و ناروا، پرهیزکاری و پاکدامنی است. راغب اصفهانی عفت را به وجود آمدن یک حالت نفسانی در انسان می داند که از غلبه قوه شهوانی بر انسان جلوگیری می کند. بنابراین عفت، نفس را از پستی ها دور نگاه می دارد و به نوعی انسان را از افتادن در ورطه انحراف و پلیدی ها بیمه می کند. قرآن کریم علاوه بر اینکه از حضرت یوسف(علیه السلام) و حضرت مریم(علیه السلام) به عنوان دو الگوی کامل عفاف یاد می کند راهکارهای متعددی را برای کسب گوهر عفاف و خارج نشدن از مرز پاکدامنی اشاره می کند.
عوامل تهدیدکننده عفاف
با گذراندن دوران پر از آرامش کودکی، دوران بلوغ، با بیدار شدن غرایز جنسی و نیازهای روحی روانی آغاز می شود. در این مرحله نقش خانواده در دادن آگاهی های مربوط به این دوران پررنگ می شود و پدر و مادر وظیفه دارند شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام، محرم و نامحرم و آنچه برای پیشگیری از آلودگی ها لازم است به فرزندان بیاموزند تا هم خود به وظیفه شرعی عمل کرده باشند و هم فرزندان از ارتکاب به اعمال منافی عفت مصون بمانند.
به ذکر چند عامل تهدید کننده عفاف می پردازیم:
1- چشم چرانی
چشم دریچه حساسی است که در مقابل صحنه های تحریک آمیز، حالت منفعلانه ای به خود می گیرد و با ارسال آن به قلب و دل تمایلات نفسانی را بدون تجزیه و تحلیل و عبور از فیلتر عقل مطالبه می کند و انسان را در منجلاب بی عفتی و گناه می کشاند و به قول باباطاهر عریان:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد *** که هرچه دیده بیند دل کند یاد
در همین رابطه قرآن کریم می فرماید: «قل للمومنین یغضوا من ابصرهم ...» و «قل للمومنت یغضضن من ابصرهن» قرآن نگاه شهوت آمیز و مستقیم نامحرم که منشا انحراف و فساد است را حرام می داند، چون مفاسد متعددی بر آن مترتب می شود.
2- اختلاط زن و مرد
مکتب اسلام در عین اینکه اجازه فعالیت اجتماعی را در عرصه اجتماع به زن می دهد او را از اختلاط در عرصه کار و فعالیت نهی می کند. اسلام می گوید نه حبس و نه اختلاط بلکه حریم. سنت جاری مسلمانان از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی شده اند ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است. وقتی به آیه 23 سوره قصص نگاه می کنیم متوجه می شویم که دختران حضرت شعیب با وجود اینکه شغل چوپانی داشتند هنگام سیراب کردن گوسفندان خود، ابتدا به کناری می رفتند تا چوپانان دیگر آب از چاه کشیده و حیوانات خود را سیراب کنند و آنجا را ترک کنند، سپس خود به کناره چاه رفته و به سیراب کردن حیوانات می پرداختند، حتی هنگامی که می خواستند همراه موسی به خانه خود بروند حضرت موسی پیشاپیش آنها قدم بر می داشت. تا به پشت آنها نظر نکند، پس می توان در عین حفظ حریم و حدود در عرصه اجتماع فعالیت کرد.
3- خضوع در کلام توسط زنان
خضوع در کلام به معنای این است که زنان در برابر مردان آهنگ سخن گفتن را نازک و لطیف کنند و به تبع دل دچار ریبه و خیالهای شیطانی شود و شهوت برانگیخته شود، در نتیجه آن مردی که در دل بیمار است یعنی ایمان قوی ندارد، به طمع بیفتد. از این رو قرآن کریم می فرمایند: با مردان نرم و نازک سخن نگویید مبادا آنکه دلش بیمار «هوی و هوس» است به طمع افتد.
4- زینت و عدم پوشش مناسب
در آیه 31 سوره نور قرآن می فرماید: «ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن...؛ زینت و آرایش خود را جز آنچه قهرا ظاهر می شود بر بیگانه آشکار نسازید و باید سینه و دوش خود را به مقنعه بپوشانند. خداوند متعال با خود آرایی زن مخالف نیست، بلکه با خودنمایی مخالف است. و حتی در بعضی روایات زن و شوهر را برای قوام خانواده توصیه به زینت و آرایش می کنند. چون خودنمایی برای نامحرم عشق کاذب به وجود می آورد و این عشق سرانجامی جز شکست ندارد و به تعبیر مولوی:
عشقهایی کز پی رنگی بود
عشق نبود عاقبت ننگی بود
5- خلوت با نامحرم
از جمله عوامل تهدیدکننده عفت، خلوت با نامحرم است. مراد از خلوت این است که مکان جوری باشد که رفت و آمد در آن کمتر باشد و یا آن محل درهای ورود و خروجش بسته باشد در چنین شرایطی است که شیطان وسوسه خود را آغاز می کند و انسان را متمایل به گناه می کند. در همین رابطه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرمایند: هیچ مرد و زن نامحرمی در جائی خلوت نمی کنند مگر اینکه شیطان سومین آنهاست. و آن دو را نسبت به یکدیگر وسوسه می کند و در جای دیگر آن حضرت به هنگام بیعت گرفتن زنان تعهد گرفت که هرگز با مرد بیگانه در جای خلوت ننشینند.
6- عدم توجه به مسائل زناشویی
هر یک از زن و شوهر در کانون خانواده وظایفی را بر عهده دارند، عدم توجه به آن موجب می شود که طرفین ارضای نیازهای غریزی و طبیعی خود را خارج از محیط خانه به صورت ناسالم طلب کنند. که به مواردی از آن در ذیل می پردازیم:
الف. عدم آراستگی توسط مردان
زنان به صورت طبیعی میل به زیبایی و آراستگی دارند و اگر این میل فطری در خانواده به طور مطلوب ارضا نشود به بی عفتی کشانده می شود. امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: همانا زنانی که از جاده عفاف خارج شدند علتی نداشت جز اینکه مردان آنها (از نظر بهداشت و آرایش به خود نمی رسیدند. در همین رابطه نیز امام رضا(علیه السلام)خطاب به حسن بن جهم فرمودند که: به درستی که زن دوست دارد تو را آراسته ببیند، همانطور که تو دوست داری او را آراسته ببینی به تحقیق زن ها را کم آراستگی و آمادگی شوهرانشان، از عفاف به فسق خارج می کند.
ب. بی توجهی به مسائل جنسی و عاطفی
عده ای از یاران پیامبر گرامی اسلام بعد از شنیدن گفتار آن حضرت درباره قیامت، از همبستر شدن با زنان خود و استفاده از بعضی نعمت های خداوند، خودداری کردند که این کار آنها مورد عتاب شدید پیامبر(صلی الله علیه وآله) واقع شد. غریزه جنسی از مهم ترین غرایز فطری است که اگر به موقع در بستر صحیح و طبیعی خود ارضا نشود زمینه بسیاری از بی عفتی ها را فراهم می کند. امام رضا(علیه السلام) می فرماید: خداوند متعال می داند نهایت صبر زن در نزدیکی نکردن با او چهار ماه می باشد، پس اگر مردی چهار ماه با همسر خود آمیزش جنسی نداشت مرتکب حرام شده است.
ج. سوء ظن و غیرت ورزی بی جا
حضرت علی(علیه السلام) در نامه اش خطاب به امام حسن(علیه السلام) می نویسد: از غیرت ورزی بی جهت و سوءظن اجتناب کن، زیر این نوع سوءظن ها زنان سالم و عفیفه را نیز به نادرستی و شک و تردید می اندازد. و قرآن پیروان خود را شدیدا از تهمت زدن و سوءظن به دیگران، به ویژه درباره خانواده باز می دارد و مرتکبین آنرا کیفر شدید (حد قذف) را وعده می دهد.
7- عدم خودباوری و عزت نفس
وقتی انسان از جایگاه و شخصیت حقیقی خویش در نظام آفرینش غافل باشد و نداند که بهای حقیقی او معادل بهشت است و می تواند برتر از ملائکه و دیگر موجودات روی زمین باشد، لذائذ زودگذر و آنی دنیا در نزد او خوار می گردد و مصداق کلام امیرالمومنین علی(علیه السلام) می شود که فرمود: کسی که در خود احساس کرامت می کند شهوات و خواهش های نفسانی نزد او بی مقدار می شود.
8- فراموشی یاد خدا
شاه کلید عوامل تهدید کننده عفت، غفلت از یاد خداست. قرآن کریم در سوره زخرف آیه 36 می فرماید: «هر کس از یاد خدا روی گردان شود شیطانی را به سراغ او می فرستیم و همواره با او قرین خواهد بود.»
«آری غفلت از ذکر خدا و غرق شدن در لذات دنیا و دلباختگی به زرق و برق آن، موجب می شود که شیطان بر انسان مسلط گردد و همواره قرین او باشد و رشته ای در گردنش افکنده، می برد به هر جا که خاطر خواه اوست»
زمینه های تهدید کننده عفاف
زمینه بسیاری از انحراف های جنسی ریشه در کودکی دارد و والدین باید از دوران کودکی در مورد این مسائل حساس باشند و زمینه را برای انحراف های جنسی فرزندانشان در آینده فراهم نکنند. طرز لباس پوشیدن و عریان نکردن بدن در نزد کودکان، مراعات عفت در کلام و پرهیز از بکار بردن الفاظ و کلماتی که به گونه ای در برگیرنده مسائل و مناسبات جنسی هستند از جمله تدابیری هستند که مانع رشد پیش رسی میل جنسی در کودکان می شود. در همین رابطه در روایات اسلامی توصیه های موکدی وجود دارد مبنی بر اینکه پدر و مادر مناسبات زناشویی را به شدت از حوزه دید و حضور کودکان دور نگه دارند. آموزش قرآن در زمینه پاک نگاه داشتن بستر خانواده در طول شبانه روز در این رابطه این است که هم غلامان و خدمتکاران خانه و هم کودکانی که به سن بلوغ جنسی نرسیده اند سه بار و در سه هنگام، اذن بگیرند: 1) پیش از نماز صبح، 2) هنگام استراحت، 3) شب بعد از عشاء. این سه وقت را قرآن کریم به نام «راز» و «سر» پوشیدن (عورت) یاد می کند. از جمله تعالیم دینی در این زمینه می توان به جدا کردن رختخواب فرزندان در سن هفت سالگی، در آغوش نگرفتن و نبوسیدن دختر بچه شش ساله توسط پسر بچه یا مرد نامحرم و همچنین نبوسیدن پسر بچه ای که به سن هفت سالگی رسیده است توسط زن نامحرم اشاره کرد.
روح الله هژبری(مرکز فرهنگ و معارف قرآن)
