راه های تقویت اراده در خودسازی

در ابتدای هر کاری در زمینه خودسازی شور و تلاش زیادی دارم اما خیلی زود اراده ام ضعیف می شود و نمی توانم ادامه بدهم؟

نخست بهتر است شخص با اراده و فرد بى‏ثبات و فاقد اراده را توصیف کنیم. شخص با اراده کسى است که وقتى در مورد کارى، به خوبى تأمل کرد، تصمیم به انجام آن مى‏گیرد و با فعالیت و ثبات قدم، آن را به اجرا در مى‏آورد. در مقابل فرد سست اراده، با کمترین مشکلى از انجام دادن کار، دلسرد شده و کوشش جهت تحقّق آن را متوقف مى‏کند.
کسى که اراده قوى دارد، آنچه را که با تأمل خواسته است، باکوشش و ثبات قدم به دست مى‏آورد. شخص با اراده کسى است که داراى هدفى معقول بوده و تا موقعى که به آن نرسیده است، از تعقیب آن باز نمى‏ایستد. مشکلات و موانع روانى یا مادى، به اراده و عزم او لطمه نمى‏زند و از پیشرفتش جلوگیرى نمى‏کند.

به طور کلی هر رفتاری که انسان انجام می دهد معلول سه عامل انگیزه، نیاز و هدف است. به عبارت دیگر در کنار هر رفتاری مثلث انگیزه، هدف و احساس نیاز به چشم می خورد. حال اگر عوامل جانبی موجب شود که انگیزه فرد کاهش پیدا کند یا عدم دوراندیشی و نداشتن شناخت لازم باعث ابهاماتی در تعیین اهداف گردد به گونه ای که فرد دچار سردرگمی و بی هدفی شود و انگیزه ای برای انجام فعالیت های علمی و عملی نداشته باشد, علاوه بر عدم احساس نیاز یا عدم تشخیص نیاز می تواند از جمله علل بی تفاوتی و بی رغبتی به انجام عبادات شود.
بنابراین باید به دقت زندگی خود را بررسی کنید تا دقیقا عواملی که باعث بی انگیزشی یا بی هدفی و سردرگمی شما شده شناسایی کنید و سپس با آنها مقابله منطقی کنید.
مهمترین عامل ضعف و سستی در انجام عبادات و مجاهده با نفس, ضعف در بینش الهی و توحیدی و ضعف در شناخت خود و ارزشهای والای انسانی است . به عنوان مثال : آنکه در پی انباشته کردن شکم از غذاهای لذیذ است و فقط در صدد رفع نیازهای خود می کوشد و از وجود شکمهای گرسنه و بدنهای برهنه ، رنج نمی برد ، تفاوت چندانی با یک حیوان ندارد ؟
امیرمومنان حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند : مرا برای آن نیافریده اند که چون چارپایان در آغل بسته که همه ی همت ومقصودشان نشخوار علف است ، غذاهای لذیذ و دلپذیر به خود مشغولم دارد ، یا همانند آن حیوان رها گشته باشم که تا چیزی بیابد و شکم از آن پر کند , خاکروبه ها را به هم می زند و غافل از آن است که از چه روی فربهش میسازند . مرا نیافریده اند که بی فایده ام وا گذارند یا بیهوده ام انگارند ، یا گمراهم خواهند و در طریق حیرت سرگردان پسندند.( نهج البلاغه / نامه 45)
امام خمینی (رضوان الله تعالی علیه) می فرمایند: انسان لااقل هر شب و روزی مقداری, ولو کم هم باشد فکر کند در اینکه آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده، و بدن سالم و قوی صحیحه ..... به او عنایت کرده ....و از طرفی هم این همه انبیا فرستاده و کتابها نازل کرده و راهنماییها نموده و دعوتها کرده, آیا وظیفه ی ما با این مولای مالک الملوک چیست؟ آیا تمام این بساط , فقط برای همین حیات حیوانی و اداره کردن شهوت است که با تمام حیوانات شریک هستیم یا مقصود دیگری در کار است؟ .....اگر انسان عاقل لحظه ای فکر کند می فهمد که مقصود از این بساط , چیز دیگری است ! و منظور از این خلقت ، عالم بالا وبزرگتری است؛ و این حیات حیوانی مقصود به لذات نیست. و انسان عاقل باید در فکر خودش باشد و به حال بیچارگی خودش رحم کند و با خود خطاب کند! ای نفس شقی که سالهای دراز در پی شهوت عمر خود را صرف کردی و چیزی جز حسرت نصیبت نشد, خوب است قدری به حال خود رحم کنی؛ از مالک الملوک حیا کنی، و قدری در راه مقصود اصلی قدم زنی ... و سعادت همیشگی را مفروش, به شهوات چند روزه ی فانی....(چهل حدیث حضرت امام رضوان الله تعالی/ ص 6 و 7)
دوست عزیز
همانطور که بیان شد یکی از علل مهم سستی در اراده, نشناختن خود و ضعف در بینش توحیدی و در نتیجه سردرگمی در هدف اصلی زندگی است, لذا ابتدا هدف و یا اهداف دقیق و مشخص خود را از زندگى یا کارى که مى‏خواهد انجام دهد، براى خود ترسیم کنید.
روان شناسان می گویند: این هدف، باید شفاف، معقول، قابل دستیابى، بدون افراط و تفریط، مطابق توان و استعداد خود واقع بینانه باشد؛ نه آرمانى و بلند پروازانه و خارج از توانایى‏هاى وى! در غیر این صورت وقتى با مشکلات و سختى‏هاى طاقت فرسا و خارج از توان خود، رو به رو شوید و با شکست‏هاى احتمالى به هدف مورد نظر دست نیابید؛ ناامید و دلسرد شده و از ادامه کار منصرف مى‏گردید.
اما سخن ما اکنون در سیر و سلوک است. هدف سیر و سلوک را ما مشخص نمی کنیم. هدف را خدای متعال مشخص کرده است. عرفا تعبیر خوبی از هدف دارند. ایشان هدف را انقطاع از دنیا و فناء فی الله می دانند. این هدف را ما کشف می کنیم و البته باید آن را برای خود تعیین و ترسیم کنیم.
در ادامه به راههای دیگر تقویت اراده می پردازیم:
1- ارزش قائل شدن برای خود
معمولا انسانها یی که برای خود ارزش قائل نیستند، از ارداه ی ضعیف برخوردارند. انسانی که روح خود را الهی می داند و هدفی مقدس دارد، برای خود ارزش قائل است؛ و در جهت هدف خود سعی وتلاش می کند.
2– حرکت گام به گام
برای تقویت اراده, از کارهای کوچک شروع کنید و پس از گذشت مدتی و کسب موفقیت در کار قبلی, به کار و هدف بعد بپردازید. در واقع تا در کار وتصمیم اول موفق نشده اید، به سراغ هدف دوم نروید. تصمیم به انجام کارها ی متعدد وسنگین، یعنی انجام ندادن آن کارها!
3– دوری از حب و علاقه ی دنیا:
یکی از عوامل مهم در ضعف اراده حب دنیا است. نداشتن حب دنیا به منزله ی عدم استفاده از دنیا نیست؛ بلکه به این معنا ست که از دنیا به اندازه ی نیاز بهره مند گردیده, از دنیا زدگی و غوطه ورخوردن در تجملات وتنوع طلبی اجتناب کنید؛ در این صورت قوای جسمانی و فکری شما در جهت مثبت و رشد و تعالی صرف خواهد شد.
امیر مومنان حضرت علی (علیه السلام ) فرمودند: ولا تَجتمع عزیمه وولیمه به دست آوردن ارزشهای والا با خوش گذرادنی میسر نیست.( خطبه 241 نهج البلاغه بند 2)
4- مطالعه ی روایات و احادیث در خصوص اراده:
جهت اختصار به ذکر آدرس احادیثی در نهج البلاغه اکتفا می کنیم:
- خطبه ها: 1 بند 32 - 109 بند 12 - 91 بند 82 - 151 بند 1 - 237 - 176 بند 3 - 2 بند4 - 91 بند 58 .
حکمتها: 417 - 179
5- تنبیه شرعی
در صورت سستی در انجام برنامه های ریخته شده, خود را تنبیهی شرعی کنید. مثلا اگر برای خواندن نماز شب تنبلی کردید, قضای آن را بجا آورید و یا اگر بدون علت نماز اول وقت نخواندید, فردای آن روز را روزه بگیرید.
6- اخلاص در عمل
سعی کنید کارها را فقط برای رضای حضرت حق, انجام دهید و در هر حالتی خدا را در نظر بگیرید, تا خداوند توفیق ادامه ی آن عمل را به شما عطا کند. همه ی نیروهای ما از خدا است، پس باید در برابر موانع، از خداوند کمک جوییم.
اراده ما نیز باید در جهت اراده خداوند باشد؛ یعنی چیزی را اراده کنیم که مورد رضایت و اراده حق تعالی است. افرادی که اراده آنها در جهت معصیت است، ثبات قدم ندارند و زود در برابر مشکلات در می‏مانند، ولی اگر انسان به دنبال رضای خداوند در جهت انجام وظیفه باشد، مسلما اراده او آهنین و خلل‏ناپذیر خواهد شد.
7- توسل به اهل بیت (علیهم السلام)
اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) واسطه های فیض الهی هستند؛ یعنی هر خیری که به ما می رسد و هر توفیقی که نصیب ما می شود بواسطه ی آن ذوات نورانی می رسد. بنابر این توسل و دراز کردن دست نیاز به دامان پاک آنها در موفقیت و ایجاد انگیزه و تقویت اراده, بسیار موثر است.
8- پرهیز از همنشینی با افراد کم همت
امیر مومنان (علیه السلام) می فرمایند: من دنت همته فلا تذهبه با هر که همتش پست است, همنشینی نکن. بنابر این به شما دوست عزیز توصیه می شود با افراد مثبت نگر، فعال، با نشاط و اهل مجاهده ی با نفس معاشرت کنید و از معاشرت با افرادی که به امور معنوی و علمی توجهی ندارند اجتناب کنید.
9. با اهتمام به مسائل معنوی و مذهبی و شرکت در مراسم مذهبی, روحیه معنوی خود را تقویت کنید.
10. از گناه دوری کنید و از رفتن به محیط هایی که فکر و ذهن شما را می رباید اجتناب کنید.
11. تفریح سالم را از برنامه ی زندگی خود حذف نکنید ودر صورت امکان در فرصت هایی که چند روز تعطیل هستید مسافرتی را ترتیب دهید و با جمع خانواده مسافرت کنید تا یک تنوع در وضعیت زندگی شما به وجود آید. یکنواختی در زندگی, گاه موجب ضعف در اراده و کسالت می شود.
12. از تلقین این فکر که «من نمی توانم موفق شوم» اجتناب کنید بلکه به جای آن به خود تلقین کنید که به حول و قوه ی الهی میتوانم در این مسیر پیروز شوم, «من اراده لازم براى انجام کارهایم را دارم»، «هیچ چیز نمى‏تواند اراده ام را متزلزل کند»، «آنچه را که به نظرم انجام دادنى است، انجام مى‏دهم و هیچ قدرتى نمى‏تواند مرا از آن باز دارد»، «اراده من هر روز محکم‏تر مى‏شود»، «بر من لازم است که موفق شوم؛ زیرا موفقیت از آن نیرومندان است» و ...
13. هرگز در کارها، ناامید نشوید و با حالت تهاجمى، براى پى گیرى و به انجام رساندن کارهاى ناقص و ناموفق، تلاش کنید.
14. از پراکنده کارى و آشفتگى در کارها - که موجب به هم ریختگى فکرى مى‏شود - بپرهیزید و به فعالیت‏هاى خود تمرکز و انسجام ببخشید.
15. همواره بر خداوند توکل کرده و در همه امور از او استمداد جویید.
16. هر شب، اعمال خود را محاسبه کنید. رفتار‏های ارادی موفق و موارد ضعف را یادداشت کنید. در موفقیت‏ها شکر‏گزار باشید و در صورت ضعف، در صدد رفع آن‏ برآیید.
17. مدتى برنامه ریزى و تصمیمات خود را با فردى ذى صلاح در میان بگذارید و از وى بخواهید مراقب باشد تا در شما دو دلى پیش نیاید و اجراى تصمیمات خویش را به تأخیر نیندازید.
18. کتاب‏هایى که سطح بینش انسان را نسبت به عالم و جهان آفرینش و مبدأ و معاد بالا ببرد و اصول اعتقادى صحیح و صاف را به انسان بیاموزد و او را با معارف و تعالیم دینى بیش از پیش آشنا نماید، مانند کتاب‏هاى استاد شهید مطهرى و نیز کتاب‏هاى شیهد آیت‏الله دستغیب شیرازى را در برنامه مطالعاتی خود قرار دهید.
19. تهجد و شب زنده داری و نماز شب در تقویت اراده معنوی انسان بسیار موثر است.
20. یکی از آثار مهم روزه داری تقویت اراده است.
21. از تمام کارهای غیر ضروری مانند تماشای فیلم، تماشای ورزش، همنشینی با افرادی که سود دنیوی یا اخروی ندارند و … بپرهیزید تا وقت برای انجام وظایف بندگی داشته باشید.
22. از عوامل غفلت بپرهیزید: مهمترین عوامل ایجاد کننده غفلت که در آیات و روایات بدان تصریح شده به شرح ذیل می باشد .
1- هوا پرستى:
روح آدمى را یا خدا پر مى‏کند، و یا هوای نفس ، چرا که جمع میان این دو ممکن نیست. هوا پرستى انسان را در خویشتن فرو مى‏برد. و از همه حقایق جهان دور مى‏سازد! یک انسان هوا پرست جز به اشباع شهوت و دنیا طلبی خویش نمى‏اندیشد. آگاهى، گذشت، ایثار، فداکارى و معنویت براى او مفهومى ندارد.
خداوند متعال در خصوص رابطه هواپرستی و غفلت می فرماید :
« وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطا» (الکهف (18) , 28) ؛ « و از کسانى که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همانها که از هواى نفس پیروى کردند، و کارهایشان افراطى است. (تفسیر آسان، ج‏10، ص: 282)
2- سطحى‏نگرى‏
در قرآن کریم سطحى‏نگرى نسبت به زندگی دنیا بدون در نظر داشتن واقعیت پس از آن , یکی دیگر از سبب های غفلت نام برده شده :
« یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ » ( روم (30) 7) ؛ « آنها فقط ظاهرى از زندگى دنیا را مى‏دانند، و از آخرت(و پایان کار) غافلند! »
3- آرزوهاى دراز عامل بزرگ غفلت‏ از خدا
بدون شک امید و آرزو و یا به تعبیر عرب امل عامل حرکت چرخهاى زندگى انسانها است، که حتى اگر یک روز از دلهاى مردم جهان برداشته شود، نظام زندگى به هم مى‏ریزد، و کمتر کسى دلیلى بر فعالیت و تلاش و جنب و جوش خود پیدا مى‏کند.
حدیث معروفى که از پیامبر ص نقل شد: الامل رحمة لامتى و لو لا الامل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا: امید مایه رحمت امت من است، اگر نور امید نبود هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمى‏داد، و هیچ باغبانى نهالى نمى‏کاشت « سفینة البحار جلد اول صفحه 30 (ماده امل).» اشاره به همین واقعیت است.
ولى همین عامل حیات و حرکت اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوى دور و دراز در آید بدترین عامل انحراف و بدبختى است، و درست همانند آب باران است که مایه حیات است اما این آب اگر از حد گذشت مایه غرق شدن و نابودى خواهد شد.
حدیث معرفى که در نهج البلاغه از على ع نقل شده نیز بیان گویایى براى این واقعیت است:
ایها الناس ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان: اتباع الهوى و طول الامل، اما اتباع الهوى فیصد عن الحق، و اما طول الامل فینسى الآخرة:
اى مردم مخوفترین چیزى که بر شما از آن مى‏ترسم دو چیز است:
پیروى از هوا و هوسها، و آرزوهاى دراز، چرا که پیروى از هوسها شما را از حق باز مى‏دارد، و آرزوى دراز آخرت را بدست فراموشى مى‏سپارد « نهج البلاغه خطبه 42.». (تفسیر نمونه، ج‏11، ص: 11)

برخی عوامل دیگر ضعف اراده انسان در مسیر سلوک :
- جذاب تر شدن گناهان نسبت به گذشته :
در دهه های اخیر ، به علت افزایش و تنوع و جذابیت بیشتر گناهان ، اراده ها سست تر و ضعیف تر از گذشته شده است . به عنوان مثال ، نوع آرایش زنها ( و حتی مردان )به طور فاحشی با گذشته تفاوت کرده است .
نوع لباسها نیز به همین ترتیب ، فوق العاده جذاب تر گردیده و هنر , که یک امر ارزشمند است در خدمت کامیابی و بهره مندی از لذت بیشتر و گناه قرار گرفته است .
وقتی که یک انسان ( به ویژه جوان ) , با جنس مخالف خود با این وصف , یعنی داشتن آرایش و لباسهای تهییج کننده روبرو می شود و متاسفانه تقوای لازم را در خود ایجاد نکرده است ، در بسیاری از موارد جز سستی اراده و افتادن در گرداب گناه , نتیجه ای نمی گیرد .
بنابر این یکی از دلایل ضعف در اراده جذبه های بیشتر و تنوع در گناه , در نتیجه تهییج و تحریک بیشتر قوای جنسی است .
- دسترسی آسان به گناه :
در گذشته ، ارتکاب برخی گناهان ، با سختی زیادی صورت می گرفت ؛ حال آنکه در زمان فعلی ، به آسانی می توان در کثیف ترین گناهان , غوطه ور شد ! دیدن زشت ترین صحنه های جنسی و تحریک آمیز , به آسانی خوردن یک لیوان آب شده است ! حتی کودک ونوجوانی که هنوز غریزه ی جنسی او بیدار نشده است ، از افتادن به دام این گناهان , مستثنی نیستند . لذا دست یابی آسان به انواع و اقسام گناهان , عامل دیگری در سستی اراده است .
- قوی شدن قوه ی خیال و ضعف در عقلانیت :
ازدیاد انواع فیلمهای تخیلی و بازی های کامپیوتری ، افراد را از دوران کودکی به بعد ، افرادی خیال پرداز می کند . اینگونه فیلمها و بازی ها او را از واقعیات دور می کند و چنین کسی توقع دارد خیلی سریع و به صورت فوق العاده به خواسته هایش برسد (همانطور که در فیلمها وبازی نشان داده می شود) . لذا همانطور که مشاهده می کنیم , جوانان آنطور که باید تن به کار نمی دهند و چون از کودکی به جای انجام کارها و بازی هایی که قدرت و اراده را در او تقویت کنند ، به سرگرمی های خیالی و تخیلی پرداخته ، تنبل و بی اراده گشته است . لذا هر چه فرد تخیلی تر باشد ، اراده اش هم ضعیف تر می گردد .
بی شک عوامل دیگری هم در ضعف اراده موثر است , اما به خاطر اختصار به همین مقدار بسنده می کنیم
دوست عزیز
باید براى تمام کارها و فعالیت‏هاى شبانه روزى، برنامه‏اى مدون و منظّم داشته باشید. بدین منظور از جدولى استفاده کنید که در ستون افقى آن، ساعات شبانه روز و در ستون عمودى، ایام هفته را یادداشت و تمام کارهاى روزانه را در آن درج کنید (از خواب و استراحت تا عبادت، ورزش، مطالعه و ...). هر فعالیتى را در زمان خاص خود در جدول بنویسید و هیچ زمانى را بدون کار خالى نگذارید.
هر روز صبح با نگاهى به آن برنامه، به اجراى دقیق آن بپردازید و شب‏ها قبل از خواب، آن را محاسبه و ارزیابى کنید. شایسته است همچون یک محاسبه‏گر جدى و قاطع، فعالیت‏هاى روزانه و میزان موفقیت خود در انجام دادن آنها بررسى کنید. در صورت موفقیت، خود را تشویق و در صورت تخلّف و سهل‏انگارى در اجرا، تنبیه کنید.
بدانید که براى به دست آوردن اراده‏اى قوى و محکم، توجه به تدریجى بودن آن و نیاز به تمرین و ممارست، امرى بایسته است. گمان نکنید مى‏توانید به طور دفعى و بدون هیچ تلاشى، به آن دست یابید.
انسان باید مانند کوهنوردى باشد که گاهى به قله کوه بلندى که قصد صعود به آن را دارد نگاه مى‏کند و احساس مى‏کند هنوز تا قله کوه راه زیادى مانده و از طرفى به دامنه کوه نگاه مى‏کندو مى‏بیند از آن فاصله گرفته و این حالت بین ترس و امید را چنان چه در قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم السلام) آمده، همواره در زندگى خود حفظ کند.
پیروز و موفق باشید.
کتب زیر سفارش مى‏شود:
1- نردبان آسمان (دروس اخلاق حضرت آیت الله بهاءالدینى)، تدوین و ویرایش: اکبر اسدى
2- سلوک معنوى، تدوین و ویرایش: آقاى اکبر اسدى
3- خودشناسى براى خودسازى، محمد تقى مصباح یزدى
معناى مطالعه این کتب عمل کردن به آن از آغاز تا پایان نیست بلکه براى عمل به دستورالعمل‏هاى اخلاقى ترتیبى لازم است که باید با علماى بزرگ اخلاق یا همین نهاد نمایندگى مشورت شود.
نکته مهم این است که در راه بندگى خدا نباید بیش از حد معمول به خود فشار وارد آورد بلکه باید حریم واجبات و محرمات را رعایت نمود و مستحبات را بنا به گفته روایات در هنگام سرحال بودن و نشاط انجام داد و بیشتر به کیفیت عبادات و اخلاص و توجه و حضور در آنها اهمیت داد تا کمیت و مقدار آنها.
امیدوارم هماره موفق باشید و در آینده با نامه ما را از موفقیت‏هاى خود آگاه سازید.