برنامه و گام های عملی خودسازی

 

گام های عملی به سوی خودسازی چیست؟

خود سازی به معنای ظاهر خود را آراستن و کوشش برای تهذیب اخلاق خویش است.
دراصطلاح , به معنای تکمیل و پرورش نفس و استفادهء بهینه از خواست ها و تمایلات به صورت همآهنگ و درجای خود می باشد.(1)بنابر قول مشهور, انسان در میان سایر حیوانات که تک بعدی هستند, دارای دو بُعد مادی و معنوی (جسمی و روحانی ) می باشد.
بُعد مادی, بعد جسمی و حیوانی و غرایز و تمایلات و جنبه های شهوانی نیز نامیده می شود و بعد معنوی نیز, بعد ملکوتی و انسانی و تمایلات عالیهء انسانی و فطری و عقلانی گفته می شود.
اما امتیاز انسان بر سایر حیوانات , به خاطر داشتن بعد معنوی و روحانی می باشد. وقتی انسان می گوید: گرسنه یاتشنه هستم و یا خانه و ماشین و زن و فرزند و پول و مقام می خواهم, خبر از بعد مادی و حیوانی خود می دهد و وقتی صحبت از شناخت و وجدان و ایثار و حقیقت خواهی و علم جویی و هنر دوستی می نماید, از بعد معنوی و ملکوتی خود خبر می دهد.
هر کدام از این دو بعد نیازمند غذایی هستند که با دیگری تفاوت دارند و غذای جسم , ورزش و پیاده روی وشنا و خوردن گوشت و شیر و سبزیجات و آجیل و شیرینی است و غذای روح , نماز و روزه و دعا و حج و امر به معروف و عبادت و ارتباط با خدا و خواندن کتاب های مفید و تلاوت قرآن و دعا و انفاق و گذشت و ایثار و اصلاح ذات البین و تواضع است.
کسی که می خواهد خود سازی کند, باید به هر دو بعد توجه کند و هر دو را هماهنگ , رشد و تعالی دهد, چون توجّه به یک بعد و غفلت از بعد دیگر, زیان غیر قابل جبرانی به بار خواهد آورد.
برای خودسازی , عالمان و فقیهان , عرفا و روان شناسان , به تناسب دیدگاه های خود, راه هایی ارائه نموده اند. روانشناسان به ابعاد تجربی پرداخته و راه های تجربی را پیشنهاد کرده اند. عارفان به لذّات روحی پرداخته و راه های ریاضت و مکاشفه و شهود قلبی و رسیدن و چشیدن را پیشنهاد کرده اند. و زاهدان به جنبه های دیگر پرداخته و راه های عبادت و شب زنده داری را پیشنهاد نموده اند، لیکن همه آنها در هدف اشتراک دارند و آن این است که نَفْس باید تهذیب شود و سیر الی اللّه کند..

راهبرد و برنامه کلی خودسازی:
به طور خلاصه می توان به راهبرد علم و عمل اشاره کرد. نقطه آغاز خودسازی تحصیل علم و آگاهی است و طی طریق با عمل صورت می گیرد. باید دقت شود منظور از علم همان وادی عقل ولی بعد نظری آن است. اولین و مهمترین وظیفه انسان تحصیل علم و تقویت آگاهی است . انسان با آگاهی و دانش و عقل نظری است که قدرت مدیریت و اصلاح نفس و انجام وظایف فردی و اجتماعی و ارتباط با خدا و تقویت معنویت را خواهد داشت. پس منظور از عمل هم مشخص شد. عمل در سه جبهه است. 1- انجام وظایف واجب دینی و اجتماعی، 2- تزکیه نفس و اصلاح اخلاق، 3- سیر و سلوک عرفانی و عبادت خداوند.
بنابراین دستورالعمل راهبردی خودسازی باید شامل بندهایی باشد که هم شامل نیازهای علمی و فکری انسان را در این مسیر تامین کند و هم عمل انسان را در تمامی حوزه های خودسازی عملی که گفته شد تنظیم و مشخص نماید.
1- کسب معرفت الهی در کنار آشنایی با حجت های دینی و عقلی همچون کلام خدا و سیره معصومین ع و سیر مطالعاتی درباره واجبات و محرمات، اخلاق فردی واجتماعی، عبادت و سلوک
2- برنامه برای انجام واجبات و ترک محرمات و گناهان و توبه کامل
3- برنامه برای تزکیه نفس از عادت های بد و صفات رزیله و اخلاق زشت
4- برنامه های عبادی برای تقویت معنویت و ارتباط با خداوند.
گفتنی است: این چهار حوزه برای تنظیم برنامه است و لازم است که سالک راه خدا با مشورت گرفتن از علمای دینی، خود برای هر یک از حوزه ها برنامه ریزی مدون و جداگانه ای داشته باشد و قسمتی از اوقات روزانه را به انجام آن اختصاص دهد.
بنابراین در خودسازی هر کسی باید برای خود چند نوع برنامه ریزی داشته باشد:
1- برنامه ریزی تحصیلی
2- برنامه ریزی شرعی
3- برنامه ریزی اخلاقی
4- برنامه ریزی عرفانی
تذکر اینکه این برنامه خاص زمان خودسازی است و شامل تمام برنامه های زندگی یک مومن نمی شود. ما در زندگی به استراحت و تفریح و دیدار دوستان و لذت های مشروع و ورزش و کار و کسب روزی حلال و مانند آن نیز نیاز داریم که بخش دیگری از زندگی و برنامه روزانه را به خود اختصاص خواهد داد.

نظر چند تن از بزرگان گذشته و معاصر را ذکر می کنیم:
امام خمینی (ره): اولین قدم برای تهذیب نفس , تفکر است , و تفکر عبارت است از آن که انسان لااقل در هرشبانه و روز مقداری ـ حتی اگر کم باشد ـ فکر کند.(2) فکر دو نوع است: مخرب و سازنده . اگر فکر کند مرتکب اعمال غیر قانونی و خلاف شرع و خلاف اخلاق بشود و از این راه ها به لذات نائل گردد, این فکر مخرّب است , ولی تفکر دربارهء عظمت و جلالت خدا ومخلوقات و نعمت های خدا و هدف آفرینشِ و اندیشیدن در این زمینه که از کجا آمده ام و چرا آمده ام و سرانجام به کجا خواهم رفت و در جهان آخرت از من چه می خواهند و چه نوع اعمال و عقاید و رفتارهایی در آن جابیش تر خریدار دارد, فکر سازنده است.
دومین قدم برای خود سازی ـ از دیدگاه امام ره ـ عزم و تصمیم انجام واجبات و ترک محرمات و جبران آن چه در گذشته از واجبات ترک شده است (3) می باشد.
امام در قدم های بعدی : مشارطه و مراقبه و محاسبه را پیشنهاد می فرمایند. مشارطه آن است که در ابتدای هر روز با خود شرط کند و عهد و پیمان ببندد بر خلاف دستورهای الهی و دین مقدس گام بر ندارد.
مراقبه , آن است که در تمام ساعات شبانه و روز مراقب و مواظب باشد بر خلاف شرط و پیمانی که بسته ,گام بر ندارد, چون یکی از نشانه های مؤمن این است که رعایت عهد و پیمان خود بنماید (والّین هم لاءماناتهم وعهدهم راعون ).(4)
محاسبه , آن است که در پایان هر روز بنشیند و حساب کند چقدر به عهد خود وفا کرده است . اگر دید کاملاً موفق بوده و انحراف و کوتاهی نداشته است , از این بابت خدا را شکر کند. در غیر این صورت غصه بخورد و ناراحت شود و از خداوند عذر خواهی کند, چون خداوندِ بزرگ به همهء کارها و اعمالی که به صورت آشکار و پنهانی انجام می گیرد, آگاهی دارد. فکر نکند اگر گاهی بر خلاف شرط و عهد خود عمل کند, خداوند اطلاع ندارد.
بعد ببیند اگر بر خلاف عهد خود گام برداشت , خود راسرزنش و ملامت نماید و برای خود جریمه بنویسد, مثلاً بگوید: اگر یک بار بر خلاف شرطم عمل کنم , یک روز یا چند روز روزه بگیرم, یا چند تومان به فقیر بدهم و یا فلان عمل خوب را برای رضای خدا انجام بدهم. امام محمد غزالی, یکی از عرفا و از معروف ترین علمای اسلام است , که شهرتش شرق و غرب را فرا گرفته است . وی جامع معقول و منقول و رئیس جامع نظامیهء بغداد بود (5) ایشان راه های خودسازی را چنین بیان می کند: اطاعت از فرامین و دستورهای الهی; ادب در حرکات و سکنات و معیشت ; پاک کردن دل از اخلاق ناپسند; آراستن دل به اخلاق پسندیده .(6)
علامه حسن زاده آملی در مورد راه های خود سازی چنین توصیه می فرماید: 1 تلاوت و بهره مندی از قرآن ; 2 دائم الوضو بودن ; 3 اعتدال در خوردن و آشامیدن , یعنی نه آن قدر زیاد بخورد که به شکم درد مبتلا شود, ونه آن قدر کم بخورد که قدرت بر انجام کاری نداشته باشد; 4 اعتدال در گفتار, امام علی 7فرمود: ; 5 محاسبهء نفس ; 6مراقبه ; 7 رعایت ادب اسلامی ; 8 عزلت و گوشه نشینی ; 9 تهجّد (شب زنده داری ) ; 10 تفکر و اندیشیدن ;11 یاد خدا در همه حال بودن ; 12 ریاضت ; 13 اقتصاد و میانه روی در کارها; 14 تعظیم امر خالق و شفقت با خلق ; 15 تمسّک به ویژگی های عبادالرّحمن. (پـاورقی 3.حسن زاده آملی , نامه ها ـ برنامه ها, ص 23ـ 26)
قرآن مجید در سورهء فرقان , آیات 63ـ 74حدود دوازده ویژگی برای عبادالرّحمن ذکر کرده است که در این جا به اختصار آورده می شود: برخی از این صفت ها به جنبه های اعتقادی ارتباط دارد و یعضی جنبهء اخلاقی و برخی اجتماعی اند و قسمتی جنبهء فردی دارند و مجموع صفات به قرار زیر است :
1 تواضع و فروتنی و دور بودن از تکبّر و غرور و خودخواهی.
2 حلم و بردباری در مقابل سخنان زشت و جاهلانه و برخوردهای نابخردانهء افراد جاهل و نادان . مؤمنان ازکوره در نمی روند, بلکه با حلم و بردباری و بزرگواری از کنار جاهلان و سخنان و کردار آن ها رد می شوند.
3 تهجّد و شب زنده داری , آن گاه که دیگران خوابیده و در بستر به استراحت پرداخته اند, عبادالرحمن ,خواب را بر خود حرام کرده و بیدار شده و به عبادت خدا می پردازند.
4 خائف و هراسناک , عبادالرحمن از مجازات و کیفرهای الهی در جهان آخرت هراسناکند.
5 اعتدال در انفاق و کمک به مستمندان , نه آن گونه که همهء دار و ندار خود را به بیچارگان و تهیدستان بدهند و در راه خدا انفاق کنند, و نه آن طور که چیزی انفاق ننمایند.
6 معبودی جز خدا ندارند, خالصانه و موحدانه به پرستش خداوند می پردازند.
7 دستانشان بدون دلیل به خون بی گناهان آلوده نیست.
8 دامان عفتشان هرگز آلوده نمی شود.
9 شهادت باطل نمی دهند و حقوق دیگران را حفظ کرده و محترم می شمارند.
10 هنگام برخورد با آیات الهی دارای چشمانی بینا و گوشی شنوا هستند.
11 توجه خاصی به تربیت فرزند و خانواده دارند و خود را در این راه مسئول دانسته و از خدا می خواهندفرزندان را مایهء روشنایی چشمانشان قرار بدهد.
12 احساس مسئولیت در مقابل مردم می کنند و نمی خواهند تنها گلیم خود را از آب بیرون بکشند, بلکه می خواهند غریق را بگیرند و از خدای بزرگ می خواهند آنان را امام و پیشوای پرهیزکاران قرار بدهد.(7)

مراحل خودسازی:
گفتنی است خودسازی باید مرحله به مرحله انجام بگیرد و سالک باید پله به پله نردبان خودسازی را طی کند. اندیشه وران فن برای خودسازی چند مرحله ذکر کرده اند که ما به اختصار آن ها را ذکر می کنیم : تخلیه ,تجلیه , تحلیه و فنا فی اللّه .
در مرحله اوّل (تخلیه ), سالک مأموریت دارد باطن خود را از اخلاق و صفات زشت و رذیله مانند بخل وحسد و کبر و غرور و ریا و دنیا خواهی خالی کرده و ویروس های فساد را از آن بزداید.
در مرحله دوم (تجلیه ) وظیفه دارد درون را جلا داده و صیقلی کند, تا تمام ویروس های فساد از آن پاک شود.
در مرحله سوم (تحلیه ) به جای ویروس های وجین شده , باغچهء دل و درون را با صفاتی مثل تقوا و تواضع و فروتنی و ایثار و فداکاری و شجاعت و حقیقت خواهی زینت دهد و این درخت های پاک را در آن غرس نماید.(8)
بالاخره بعد از طی مراحل سه گانه کارش به جایی می رسد که همه چیز را فانی در حق ببیند و وِرْد زبانش این می شود که زن و فرزند و پول و ثروت و جاه و پُست و مقام و خانه و ماشین و زندگی و جسم و جان و کل هستی فانی شدنی هستند; لذا ارزش ندارد انسان به آن ها عشق بورزد و به خاطر آن ها از حق و حقیقت و خدا غافل شود. در قرآن است : .(9)
(پـاورقی 1.لغت نامهء دهخدا.(پـاورقی 2.چهل حدیث , ص 1(پـاورقی 3.همان , ص 7(پـاورقی 4.مؤمنون (23 آیهء 8(پـاورقی 5. مرتضی مطهری , آشنایی با علوم اسلامی ـ کلام و عرفان (انتشارات صدرا), ص 109(پـاورقی 6.کیمیای سعادت .(پـاورقی 7.مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان , تفسیر نمونه , ج 15 ص 147ـ 168(پـاورقی 8.علی قائمی , مبانی تربیت و اخلاق اسلامی , ص 345ـ 346 (پـاورقی 9.الرحمان (55 آیهء 26ـ