بخل

 

ماده بخل در مقابل جود و سخاوت است و در لغت به معنای امساک و نگهداشتن اموالی است که نگهداری آنها سزاوار نیست.[1]
بخل یکی از رذائل اخلاقی است که انسان را از خرج کردن آنچه در تحت اختیار اوست، منع می­کند؛ خواه از حقوق الهی باشد، مانند: زکات، خمس و یا از حقوق خلقی، مانند: نفقه­های واجب، دیونی که وقت پرداخت آنها رسیده و یا از امور با­فضیلت، مانند: صدقه، انفاق برای عیال و خویشان و همسایگان.

بخل از منظر آیات و روایات
بخل­ورزی و پرهیز از انفاق از صفات بسیار نا­پسندی است که در قرآن و روایات به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است.
1-بخل از صفات کافران است:
«آنها کسانی هستند که بخل می­ورزند و مردم را به بخل دعوت می­کنند و آنچه را خداوند از فضل و(رحمت) خود به آنها داده، کتمان می­نمایند.(این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته) و ما برای کافران، عذاب خوار کننده­ای آماده کرده­ایم.»[2]
2-بخل مایه خسارت خود انسان است:
«آری، شما همان گروهی هستیدکه برای انفاق در راه خدا دعوت می­شوید، بعضی از شما بخل می­ورزند و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است و خداوند بی­نیاز است و شما همه نیازمندید.»[3]

انسان­های بخیل به خود بخل می­ورزند؛ چراکه از همان فقری که از آن می­ترسند به واسطه بخل زود­تر مبتلا می­شوند و در حالی که ثروت زیادی دارند نه غذای خوب می­خورند و نه لباس خوب می­پوشند و نه وسایل خوب برای زندگی خویش فراهم می­کنند، این همان بخل­ورزی به خویشتن است.[4]
3-بخل، طوقی بر گردن بخیل در قیامت:
«کسانی که بخل می­ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنها داده، انفاق نمی­کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است، بلکه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قیامت، آنچه نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می­افکنند.»[5]

همانا اگر حرص­ورزی و جمع­­آوری مال دنیا از حد خود تجاوز کند، همانند طوق آتشینی خواهد بود که نه تنها در آخرت، در همین دنیا نیز شراره­های آن را از آه و سوز گرسنگان و نیازمندان می­توان مشاهده نمود.
4-قرار گرفتن در سختی­ها:
«اما کسی که بخل ورزد و از این راه بی­نیازی طلبد و پاداش نیک (الهی) را انکار کند، بزودی او را در مسیر دشواری­ها قرار می­دهیم.»[6]

5-افساری برای کارهای زشت: صفت بخل همچون افساری است که انسان را به سوی اعمال زشت و ناپسند می­کشاند. به عنوان مثال انگیزه اصلی تبهکاری و فحشای قوم لوط، بخل و تنگ چشمی آنان بوده است.[7]
حضرت علی(ع) می­فرماید:
«بخل در­بردارنده بدیهای هر عیبی است و افساری است که(بخیل) به وسیله آن به سوی هر بدی کشانده می­شود.»[8]

6-از بین رفتن آبرو: شخص بخیل از آنجا که آبرو و اعتبار در نزد مردم را، زیادی مال و ثروت می­داند با بخل­ورزی سعی در جمع­کردن مال می­کند، تا آبرویش حفظ شود، غافل از اینکه با این کار آبرویش را بر باد می­دهد.
حضرت علی(ع) می­فرمایند:
«بخیل آبروی خود را بیشتر از آنکه حفظ کند، از بین می­برد.»[9]

7-نداشتن دوست و رفیق:در دوستی و رفاقت، گذشتن از مال و کمک کردن در مواقع نیاز، لازم است و بخیل این خصلت را ندارد، پس دوستی هم نخواهد داشت.
امام علی(ع)می­فرماید:
«بخیل هیچ دوستی ندارد.»[10]

8-بدبینی نسبت به پروردگار: شخص بخیل از آنجا که به رزق­رسانی و اعطای پروردگار خود یقین ندارد، احسان و بذل به نیازمندان را، کم­شدن مالش می­پندارد.
امام صادق(ع) می­فرماید:
«از بخل­ورزی انسان بخیل همین کافی است که نسبت به پروردگارش بدبین است.»[11]

عوامل بخل
1-خودخواهی:گاهی انسان در فکر و تلاش برای خودش است اما نه فقط به اندازه­ای که بخواهد زندگی کند، بلکه هدفش بیشتر جمع کردن است. به عنوان مثال کبوتری که دانه جمع می­کند برای اینکه سیر شود، امری طبیعی است و اگر بشر در این حد باشد عادی است ولی یک وقت انسان گرفتار حرص و آز می­شود اینجا دیگر صحبت این نیست که می­خواهد برای زندگی خود فعالیت کند بلکه فقط برای اینکه جمع کند، تلاش می­کند، چنین آدمی در جایی که می­خواهد ببخشد یا احسان کند، دچار بخل می­شود،که یک بیماری روانی است.[12]
2-مال دوستی همراه با آرزوی دراز:این افراد با این خصوصیات فقط به کسب مال و ثروت و حفظ آن می­اندیشند، از این رو دچار بخل می­شوند.[13]

انواع بخل[14]
1-بخل در واجبات مانند: زکات، خمس، حقوق واجب مثل نفقه، صرف مال در حج واجب.
امام علی(ع) می­فرماید:
«بخل و امساک از اموالی که خدای سبحان، اعطای آنها را واجب کرده، از قبیح­ترین بخل­ها است.»[15]

2-بخل در انفاقات:از قبیل دستگیری فقراء، کمک به بیچارگان، صله ارحام، ساختن مساجد و مدارس، صرف مال در اقامه عزاء ابی عبدالله(ع) و کمک به اهل علم.
3-امساک از امور ممدوحه: مانند توسعه بر عیال وحفظ آبروی خود و بستگان.

نشانه­ بخل
بهانه­تراشی و عذر آوردن بیش از اندازه در یاری رساندن به دیگران، نشانه­ای است که انسان از وجود صفت بخل در درونش آگاه شود.
امام علی(ع) می­فرمایند:
«زیادی بهانه تراشی و عذر آوری نشانه بخل است.»[16]

پیامدهای بخل­ورزی
1-دوری از خداوند: بخیل کسی است که خود را از خدا و خلق گسسته و با شیطان، نفس اماره و اموال ذخیره خود، مأنوس گردیده است.
به فرموده امام رضا(ع):
«بخیل از خدا و مردم دور بوده و به آتش دوزخ نزدیک است.»[17]

2-مشورت نکردن با بخیل: پیامبر اسلام(ص)در سخن حکیمانه­ای حضرت علی(ع)را از مشورت کردن با شخص بخیل نهی فرموده­اند و سبب آن را چنین بیان کردند که:
«هیچ­گاه با بخیل مشورت نکن؛ زیرا تو را از هدفت باز می­دارد.»[18]

3-نداشتن لیاقت برای رهبری:بخیل از آنجا که علاقه زیادی به ثروت­اندوزی دارد، نمی­تواند مسئولیت رهبری مسلمانان را بر عهده بگیرد؛ زیرا بر بیت­المال طمع می­کند.
امیرمؤمنان(ع) فلسفه آن را چنین بیان می­کنند:
«هرگز روا نیست که انسان بخیل بر ناموس، جان، مال، احکام و قوانین و پیشوایی مسلمانان گمارده شود؛ زیرا بر اموال آنان حرص و ولع می­کند.»[19]

4-آسایش نداشتن:با توجه به اینکه بخیل به پروردگارش بی­اعتماد و بدبین بوده و نسبت به اموال خود وابستگی دارد، همیشه در نگرانی به سر می­برد که مبادا آنها را از دست بدهد و این امر آرامش روحی را از او می­گیرد.
امام صادق(ع) می­فرمایند:
«برای بخیل راحتی و آسایشی نیست.»[20]

ضرورت درمان و راه آن
انسان خردمند، بخوبی درمی­یابد که بخل، یک بیماری خطرناک روحی است و زندگی دنیا و آخرت را به تباهی می­کشد، از این رو ، درمان آن لازم است؛ بهترین نوع درمان هم آگاه شدن از وخامت و ناهنجاری بخل است.
بنابراین هر کس خواستار علاج بخل باشد، شایسته است در متون دینی که در نکوهش بخل وارد شده، تأمل بسیار کند و آنچه که خداوند به عنوان عذاب برای بخیلان یاد نموده، زیاد درنگ کند.در صورتی که مرض بخل مزمن باشد، از جمله راه­های درمان آن این خواهد بود که خود را به نیک­نامی و شهرت به سخاوتمندی فریب دهد و حتی از روی ریا بخشش کند تا نفسش را به طمع شهرت به صفت سخاوت ترغیب و منقاد سازد.[21]
اکسیر محبت نیز می­تواند صفت رذیله بخل را که ناشی از خودخواهی، سردی و بی­حرارتی است، درمان کند.[22]

--------------------------------------------------------------------------------

[1]-خسروی حسینی، سیدغلامرضا؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، انتشارات مرتضوی، 1375، ج1، ص243.
[2]-ترجمه آیت­الله مکارم شیرازی، سوره نساء، آیه37.
[3]-ترجمه آیت­الله مکارم شیرازی، سوره محمد، آیه 38.
[4]-مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج22، ص99.
[5]- ترجمه آیت­الله مکارم شیرازی، سوره آل­عمران، آیه180.
[6]-همان، سوره لیل، آیات 8تا10.
[7]-اسماعیلی یزدی، عباس؛ فرهنگ صفات، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1386، چاپ اول، ص565.
[8]-بحارالانوار، ج73، ص307.
[9]-غررالحکم، ص292.
[10]-تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366ش، اول، ص293.
[11]-بحارالانوار، ج73، ص307.
[12]-مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار شهید مطهری، انتشارات صدرا، ج23، ص229.
[13]-نراقی، مهدی؛ ترجمه جامع­السعادات، کریم فیضی، انتشارات قایم­آل­محمد(ع)، اول، 1385ش، ج1، ص680.
[14]-طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام، 1378ش، دوم، ج12، ص438.
[15]-غررالحکم، ص294.
[16]-بحارالانوار، ج77، ص209.
[17]-همان، ج73، ص308.
[18]-همان، ج67، ص386.
[19]-همان، ج25، ص167.
[20]-بحار الانوار، ج73، ص303.
[21]-ترجمه جامع­السعادات، ج1، ص661.
[22]-مجموعه آثار شهید مطهری، ج16، ص246.
نویسنده: ایمان یزدانی نیا
منبع: سایت پژوهشکده باقر العلوم