خودسازی اخلاقی و عرفانی

برای رسیدن به اخلاق اسلامی و عرفان چه راه هایی را می توان پیمود؟

در پاسخ گفتنی استک ما دو نوع خودسازی داریم. اخلاقی و عرفانی.
اما قبل از پرداختن به توضیح دو نوع خودسازی در مقدمه عرض کنیم که انسان دارای سه بعد نفسانیت، عقلانیت و معنویت است که مطابق با آن سه گونه هویت برای ساختار وجودی انسان تعریف می شود.
1- هویت بشری که در عرصه حیات طبیعی و نفسانی شکل می گیرد و مشتمل بر قوای نفسانی شهوت و غضب است.
2- هویت انسانی که در عرصه حیات عقلانی شکل می گیرد و توسط نیروی عقل مدیریت می شود.
3- هویت الهی که در عرصه حیات عرفانی و قلب پرورش می یابد.

هویت بشری و حیات طبیعی:
آنکه می خورد و می خوابد، ازدواج و آمیزش می کند، شهوت و غضب دارد، کار و تلاش طبیعی انجام می دهد، هویت بشری انسان است. در قرآن کریم آمده: سران کفر به به قوم خود می گفتند: آنکه که ادعای پیامبری دارد، جز بشری مانند شما نیست. از آنچه شما می خورید و می نوشید، می خورد و می نوشد، ما هذا الا بشر مثلکم یاکل مما تاکلون منه و یشرب مما تشربون. مومنون، 33.
هویت بشری انسان از سنخ حیوان است؛ یعنی نوعی از انواع حیوانات محسوب می شود و تحت عنوان حیوان سخنگو تعریف می گردد، ولی هویت انسانی او از سنخ ملکوت و عوالم فرا طبیعی است و تعریف خاص خود را می طلبد. خدای متعال آنگاه که بدن و هویت بشری انسان را تکمیل کرد و از روح خویش در او دمید و آدمی صاحب بعد مجرد انسانی شد به ملائکه فرمود بر او سجده کنند، فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین. حجر، 29.
واژه بشر از بشره است و به چهره ظاهری انسان اطلاق می شود، همان که از خاک و آب آفریده شده است. اذ قال ربک للملائکة انی خالق بشرا من طین. زمانی را به یاد آر که پروردگارت به ملائکه فرمود: من می خواهم بشری بیافرینم از خاک. ص،71 . و هو الذی خلق من الماء بشرا، و او کسی است که بشر را از آب آفرید. فرقان، 54 .
و یا در آیه ای دیگر دارد که و اذ قال ربک للملائکة انی خالق بشرا من صلصال من حما مسنون. و یاد کن آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بر آنم بشری از گلی خشک برآمده از لایی بویناک بیافرینم. حجر 28. و در برخی آیات دارد که از خون بسته تکون یافته است.
ازدواج و آمیزش یک عمل بشری است به همین دلیل هنگامی که حضرت مریم به داشتن فرزند بشارت یافت، فرمود: من چگونه می توانیم صاحب پسری باشم، در حالی که هرگز بشری با من آمیزش نداشته است. قالت انى یکون لی غلام و لم یمسسنی بشر. مریم،20.
دلیل عدم پذیرش کفار نسبت به انبیای الهی نیز نگاه سطحی آنان به چهره ظاهری ایشان بوده است. سران آنها به سایر مردم می گفتند: چگونه کسی را به پیامبری می پذیرید که مانند شما بشر است. گویا آنان می دانستند که چهره بشری انسان نازل است و صلاحیت دریافت وحی و ارتباط با عوالم دیگر را ندارد، پیامبر باید کسی باشد که از بشر معمولی فراتر باشد، بدین خاطر انبیای الهی استدلال می کردند اگر چه ما ظاهرا مانند شما بشر هستیم، ولی با شما از این نظر که بر ما وحی می شود و هویت انسانی و الهی داریم متفاوتیم. قل انما انا بشر مثلکم یوحى الی. کهف،110.
البته نقش مثبت طبیعت مادی انسان در مسیر خودسازی را نیز نباید فراموش کنیم. بدن ابزار و مرکب راهواری است که باید سالک الی الله بر آن بنشیند و با کمک آن به ریاضت نفس بپردازد و روح خود را به تعالی برساند، کسی که بدن سالم و قوی ندارد، توان حرکت به سوی خدا را نیز نخواهد داشت، اگر چه اصل حرکت روحانی و معنوی است.
نقش منفی بدن و طبیعت مادی، ایجاد گرایش های دنیوی، تحریک امیال غریزی، ایجاد تمایل نسبت به لذت های مادی و به چالش کشیدن انسان در عرصه انتخاب و گزینش است که البته وجود این چالش و درگیری در انسان، از آن جهت که زمینه اختیار و انتخاب آزادانه را فراهم می کند، نیز می تواند مفید و مثبت ارزیابی شود.

هویت انسانی و حیات معقول:
انسان در طبیعت پدید می آید، ولی نباید در طبیعت برای همیشه ماندگار شود، زیرا در این صورت هلاک خواهد شد، چون طبیعت هلاک شدنی است. کل شیء هالک الا وجه. قصص، 88.
آدمی در مسیر حر کت تکاملی خود حتی باید از عالم عقل نیز گذر کند و سپس به عالم عشق درآید و محبت را تجربه نماید تا به محبوب حقیقی عالم وصول یابد، ولی قبل از وصول به این مرحله سلوک در عالم عقل و تحصیل عقلانیت قوی دینی برای او ضروری است، زیرا عقل خود انسان است که به کمک وحی و عقل انسان کامل، او را در وادی معنویت رهنمون خواهد بود.
در سن تکلیف، آدمی ماموریت می یابد تا دامن از طبیعت بیرون کشد و به عالم عقل و حیات معقول که اصل انسانیت و اختیار او در آن شکل می گیرد، مهاجرت نماید. چرا؟ چون اگر انسان در طبیعت بماند و اهل دنیا شود و نتواند به زندگی عقلانی خود که همان حیات طیبه انسانی و ایمانی است، سامان دهد، از هیچگونه خطری در امان نیست و در نهایت نیز اهل دوزخ خواهد بود.
حیات معقول، یعنی زندگی مستند به حجت. در این نوع زندگی انسان دو گونه حجت دارد، حجت درونی که همان عقل و به تعبیری پیامبر درونی است و حجت بیرونی که دین و پیامبران الهی هستند. در حیات معقول انسان برای تمامی افکار، عقاید، اخلاق و رفتار خود دلیل و برهان معقول و مشروع دارد و برای هر انتخابی که انجام می دهد، استدلال می کند و اینطور نیست که صرفا در پاسخ به امیال نفسانی، زندگی و انتخاب کند.
زندگی معقول بر اساس اندیشه شکل می گیرد و نه احساس و ادراک غریزی. در این نوع زندگی عقل فرمان می دهد نه امیال و خواسته های نفسانی. انسان در ابتدا بر اساس ادراک غریزی و احساس نیازهای طبیعی که در درونش هست، زندگی و رشد می کند، ولی بعد از سن بلوغ و تکلیف وظیفه دارد که زندگی خود را بر اساس اندیشه و عقیده سامان دهد و حیات و رشد عقلانی داشته باشد.
هدف حیات معقول رسیدن به عقلانیت دینی صحیح در اندیشه و عمل است که خود مشتمل بر چندین مولفه می باشد که عبارتند از: 1- برداشت صحیح از هویت الهی و موقعیت و سعادت خود 2- داشتن انگیزه اصلی الهی در زندگی 3- آشنایی با نظام ارزشی اسلام 4- آشنایی با ایده صحیح عملی برای رسیدن به آرمان الهی 5- آشنایی با جهان بینی توحیدی 6- ایمان به معاد و آخرت گرایی. داشتن چنین عقلانیتی خود بهترین عامل هدایت انسان به وادی معنویت و عرفان و برترین عامل وصول به نهایت کمال انسانی است.
باید توجه کرد همانگونه که نفسانیت مانع رشد و باعث حرمان انسان طالب کمال است، ماندگار شدن در عالم عقل نیز نوعی عقب ماندگی محسوب می شود. علم و ایمان و عمل صالح داشتن تازه ابتدای راه است. فیلسوف شدن و حیات معقول داشتن نیز آخر راه نیست. اهل معرفت پس از حیات معقول به وادی عشق و عرفان می رسند و از رابطه عاشقانه با خداوند و حالات خوش عارفانه لذتی سرشار می برند.

هویت الهی و حیات عرفانی:
انسان علاوه بر حیات طبیعی و عقلانی، دارای روح و هویتی الهی است که در عرصه حیات عرفانی دل و عشق و محبت حق تعالی بارور و شکوفا می شود. حیات عرفانی و عالم عشق چیزی فراتر از عالم عقل و استدلال است. استدلال اهل دل و محبت، دوست داشتن است، اگر چه عشق عرفانی ریشه در عقلانیت و حیات معقول دارد و ثمره و نتیجه عقل و برآیند تفکر است، ولی در وادی عشق، عاشق به فرمان دل و محبت زندگی می کند، محبتی که هیچ شباهتی به هوس اهل دنیا و طبیعت ندارد..
عارف قبل از عاشق شدن، از عالم طبیعت و عقل گذشته و سپس به عالم عشق رسیده است. رابطه عارف با محبوب عالم اگر چه براساس عشق و محبت استوار است، ولی این عشق خالی از عقلانیت نیست. عشق عرفانی نه تنها با عقل در تضاد نیست، بلکه کاملا همراه و هماهنگ با آن است.
عشق اهل دنیا به مظاهر هستی است و ریشه در شهوت، غریزه و امیال نفسانی دارد، ولی عشق عرفانی نسبت به ذات الهی است و ریشه در عرفان و شناخت عمیق و توحیدی حق تعالی دارد.
تاکید می شود که شروع این سیر کمالی انسان و نفوذ به عالم عقل از طریق مطالعه، تحصیل دانش و تفکر آغاز و انجام می پذیرد و هرکز کسی بدون آگاهی قادر نیست حیات معقول انسانی داشته باشد، اما وقتی از این وادی ها گذشت و به وادی عشق رسید، آنگاه سخن تنها در محبت ورزی به محبوب عالم است، در این وادی سخن از غیر خدا گفتن و عشق ورزیدن به غیر محبوب خطا و گناه است.
سخن و راز و رمز عارفان و عاشقان در عشق خداوند نهفته است. برای عاشقان خدا و عارفان بالله هیچ سخنی مانند سخن گفتن از خدا سکر آور و مست کننده نیست. عارفان الهی در کلاس های درس خود چیزی جز خداوند مطرح نمی کنند. تمام سخن بر سر توحید وجود و خدای واحد است. معشوق هستی. برای کسانی که عشق حق تعالی را چشیده اند این نکته بسیار هیجان آمیز است. شما دیوان غزلیات عرفایی همچون حافظ را بردارید و مطالعه کنید. تمام سخن از حق و عشق و عاشقی و دوری و وصال دوست است و سخنی جز در راه عشق حق تعالی نمی زنند، زیرا جز از خدا لذت نمی برند و جز از یاد خدا سیر نمی شوند و شراب طهور آنان خدا است. یاد خدا و سخن گفتن از توحید است که مست کننده است..
اگر گفته می شود که شاگردان فلان عارف بعد از بیرون آمدن از کلاس درس او از خود بی خود می شدند و به حالت مستان حرکت می کردند، به خاطر این بوده است که در آن کلاس از عشق حق سخن رفته است و استاد عارف همچون ساقی میخانه کاسه شاگردان خود را از شراب طهور عشق محبوب پر نموده است.
کسانی که این تجربه را دارند به خوبی این حالت را می شناسند و کسانی که ندارند، چندان برای شان قابل تصور نیست تا خود پس از سلوک راه خدا وارد این وادی شوند و از عاشقان و محبان خدا گردند و خود از شراب عشق حق بنوشند.

خودسازی اخلاقی و عرفانی:
خودسازی اخلاقی بیشتر از مقوله عقلانیت و مربوط به هویت انسانی است و با برنامه ریزی عقلانی و عاقبت اندیشی و ریشه یابی و مبارزه با موانع و تقویت علت ها و انگیزه ها مانند یک پروسه حساب شده عقلانی پیش می رود. در حالی که خودسازی عرفانی از مقوله عشق و احساس است که اگر چه مبتنی بر عقلانیت پیشین است، اما عامل اصلی و انگیزه اصلی در آن نه محاسبات عقلی و بلکه عشق و احساس است که کار را پیش می برد. خودسازی عرفانی از مقوله عشق و مربوط به حیات عرفانی انسان است و هدف ان نیز پرورش هویت الهی انسان می باشد.
خودسازی اخلاقی بر مبنای علم و عمل صورت می گیرد و دانایی در آن نقش بسیار پر رنگی بازی می کند، در حالی که در خودسازی عرفانی آنجه مهم است ایمان و سلوک عملی و عبودیت است و شناخت و عقلانیت مقدمه ورود به آن محسوب می شود.
هدف دین رسیدن به حیات عرفانی و کمال معنوی است ولی چون این مهم بدون عقلانیت و اخلاق طی نمی شود، در آموزه های دینی نسبت به اخلاق و سلوک عقلانی تاکید فراوان شده است و تکمیل عقلانیت دینی اهمیت فوق العاده ای برای انسان پیدا می کند.

نتیجه: راه رسیدن به عرفان و سلوک عملی طریق محبت خداوند، این است که انسان ابتدا وارد سلوک عقلانی شود و با تحصیل علم و مطالعه و تفکر به تقویت باورهای دینی خود بپردازد و آنگاه ضمن عمل به وظایف دینی مستند به حجت شرعی و دینی و تحصیل اخلاق و تزکیه نفس و تکمیل خودسازی عقلانی و اخلاقی به تایید الهی وارد وادی سلوک و حیات عرفانی گردد و برای تقویت معنویت و رابطه عاشقانه خود با معشوق عالم اقدام نماید.